Διεύθυνση: Δήμος Αθηένου Λεωφ. Μακαρίου Γ΄, Αρ. 2, 7600 Αθηένου Κύπρος 
Τηλ.: +357 24811370
Ε-mail: 
Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά
Ο Δήμος Αθηένου και το Καλλινίκειο Δημοτικό Μουσείο Αθηένου, μετά από έρευνα και συνεργασία με διάφορους φορείς του τόπου, πέτυχαν μέχρι σήμερα την εγγραφή τεσσάρων στοιχείων στον Εθνικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Κύπρου. Τα στοιχεία είναι: «Δαντέλες «βενίς» ή «πιττωτές» και αθηενίτικη ολόπλουμη δαντέλα (2015), «Η παράδοση της αρτοποιίας στην Αθηένου» (2017), «Το πανηγύρι του Αγίου Φωκά στην Αθηένου» (2017) και το «Αθηενίτικο λοκούμι του γάμου» (2018), ως ένα από τα «Έθιμα του παραδοσιακού κυπριακού γάμου».
Για το 2019 η Ειδική Επιτροπή, η οποία εξετάζει κάθε χρόνο τις νέες αιτήσεις από φορείς, όπως τους Δήμους, τις Κοινότητες και άλλους Ομίλους, προέγκρινε τα εξής στοιχεία: «Το παραδοσιακό οφτό της Κύπρου», με αιτητές τον Δήμο Αθηένου και το Καλλινίκειο Δημοτικό Μουσείο Αθηένου και «Ο γαλακτοκομικός πολιτισμός της Κύπρου: παραδοσιακές πρακτικές/ τεχνικές παρασκευής και σχετιζόμενη εθιμική ζωή», στην οποία ο Δήμος Αθηένου είναι ένας από τους αιτητές. Κύριος αιτητής είναι το Μουσείο Κυπριακών Τροφίμων και Διατροφής.
Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται προς την Κυπριακή Εθνική Επιτροπή UNESCO και τις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού για τη συνεργασία και την αναγνώριση, όλους τους πληροφορητές και γενικά τον απανταχού κόσμο της Αθηένου, που κρατά την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά του τόπου ζωντανή. Ο Δήμος Αθηένου και το Καλλινίκειο Δημοτικό Μουσείο συνεχίζουν να εργάζονται με ζήλο για τη διατήρηση, την προβολή και την ενίσχυση της υλικής και της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Αθηένου.
Δαντέλες «βενίς» ή «πιττωτές» και αθηενίτικη ολόπλουμη δαντέλα
Η ενασχόληση κυρίως των γυναικών με την κεντητική τέχνη συναντάται από τα αρχαία χρόνια. Από τις ανασκαφές της αρχαιολογικής αποστολής Αθηένου με επικεφαλής τον καθηγητή Μιχάλη Τουμάζου γνωρίζουμε ότι στη γειτονική Μάλλουρα οι άνθρωποι ασχολούνταν με την καλλιέργεια του λιναριού, απαραίτητο για την κατασκευή του λινού υφάσματος και την επεξεργασία και την κατασκευή της κλωστής.
Τον 16ο αιώνα, όταν η Κύπρος βρισκόταν υπό Ενετική Κυριαρχία, συναντάται στο νησί η δαντέλα τύπου της ιταλικής ‘reticella’. Από τα τέλη του 19ου αιώνα και κυρίως κατά το α΄ μισό του 20ού αιώνα άνθισε η κατασκευή των δαντελών από γυναίκες και παράλληλα εμφανίζεται το επάγγελμα του κεντηματεμπόρου. Μεταξύ των κεντηματεμπόρων από τα Λεύκαρα, την Αθηένου, τα γύρω χωριά και τις πόλεις αναπτύχθηκαν δίκτυα συνεργασίας και ανταλλαγής των περίφημων εργόχειρων, τα οποία πωλούσαν στις πόλεις και κυρίως σε χώρες όπως την Αμερική, τη Γαλλία, την Ελλάδα και την Αίγυπτο. Μερικοί Αθηενίτες κεντηματέμποροι ήταν οι: Σταύρος και Σωτήρης Μεστάνας, Μιχαήλης Παρταλής, Ευάγγελος Κάππελας και Ευάγγελος Χριστοδούλου.
Η δαντέλα «βενίς» είναι κεντημένη χειροποίητη δαντέλα, που γίνεται σε ειδικό μαξιλαράκι, με βαμβακερές καλής ποιότητας κλωστές. Η δαντέλα κατασκευάζεται στα κενά που δημιουργούνται από την αφαίρεση κομματιών στο λινό ύφασμα. Τα μοτίβα είναι αυτοτελή με γεωμετρικά σχήματα: τετράγωνα, τρίγωνα, στρογγυλά. Οι κύριοι τύποι, οι πίττες όπως ονομάζονται, είναι το φοινικωτό, το γυριστό και το ιταρωτό.
Χαρακτηριστικό σχέδιο δαντέλας που γίνεται στην Αθηένου είναι τα ελεύθερα αυτοτελή σχέδια με παραστάσεις εμπνευσμένες από τη φύση, χωρίς να χρησιμοποιείται ύφασμα. Αυτές οι δαντέλες ονομάζονται «ολόπλουμες».
Οι αθηενίτικες δαντέλες αναβιώνουν το 2002, με τη δημιουργία της ομάδας αθηενίτικου κεντήματος, του Κωνσταντινελένειου Κέντρου Ενηλίκων. Πρώτη εκπαιδεύτρια είναι η Αναστασία Σέα. Σήμερα υπάρχουν δύο ομάδες όπου διδάσκεται η τέχνη, υπό την καθοδήγηση της Παντελίτσας Τράχηλου.
Από το 2016 έχουν πραγματοποιηθεί μια σειρά από δράσεις, με εφαρμογές της παραδοσιακής τεχνικής στη σύγχρονη τέχνη. Αναφέροντας μερικές:
- Έκθεση «Εφτά Ιστορίες. Δαντέλες και Σύγχρονη Τέχνη».
- Δημιουργικά Εργαστήρια «Δαντέλες και Σύγχρονη Τέχνη σε Εφαρμογή».
- Εικαστική παρέμβαση στο αστικό τοπίο.
- Έκδοση παιδικού βιβλίου «Η κλωστή της Υπομονής».
Οι φωτογραφίες προέρχονται από τα αρχεία της οικογένειας Μεστάνα, του Κωνσταντινελένειου Κέντρου Ενηλίκων και του Καλλινίκειου Δημοτικού Μουσείου Αθηένου. Οι δαντέλες είναι των κεντητριών Αναστασίας Σέα και Παντελίτσας Τράχηλου.
Η παράδοση της αρτοποιίας στην Αθηένου
Παραδοσιακά κάθε νοικοκυριό της Αθηένου έφτιαχνε τα ψωμιά που κατανάλωνε η οικογένεια σπίτι της και στο δικό της φούρνο. Το αθηενίτικο ψωμί διέφερε από τα άλλα ψωμιά της Κύπρου, καθώς ήταν πιο μεγάλο και κύριο συστατικό του ήταν αλεύρι άριστης ποιότητας. Κατά τον 20ό αιώνα το ψωμί αυτό εμπορευματοποιήθηκε, καθώς πολλοί Αθηενίτες έφτιαχναν μεγάλες ποσότητες ψωμιών και με δικά τους οχήματα τα μετέφεραν και τα πουλούσαν στις πόλεις, σε ορεινά χωριά και στα χωριά γύρω από την Αθηένου. Σήμερα, παράλληλα με την παραγωγή και τη διάθεση από φούρνους αρτοβιομηχανίας, υπάρχουν στην Αθηένου νοικοκυρές, οι οποίες εξακολουθούν να φτιάχνουν τα ψωμιά σπίτι τους και για δική τους κατανάλωση. Προς πώληση συνεχίζεται από συγκεκριμένα άτομα η παραγωγή των πρόσφορων, καθώς και κάποιων άλλων αρτοσκευασμάτων, όπως των ‘‘γλυσταρκών’’ και των ‘‘δάχτυλων’’, όπως γινόταν παραδοσιακά, πριν από μεγάλες γιορτές.
Τα τελευταία χρόνια νεαρά άτομα ασχολούνται με την παραγωγή και την πώληση του αθηενίτικου ψωμιού και του πρόσφορου.
Απαραίτητο συστατικό για το αθηενίτικο ψωμί, όπως παραδοσιακά φτιάχνεται το ψωμί στην Κύπρο, είναι το προζύμι. Φτιάχνεται με αλεύρι και αγιασμένο νερό από τη γιορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Ακολουθεί όλη η διαδικασία ζυμώματος, ‘‘θκιαρτίσματος’’ και φουρνίσματος σε πυρωμένο φούρνο, ο οποίος κατασκευάζεται με πυρίμαχο τούβλο, πηλό από χώμα και άχυρο και πλάκες της περιοχής.
Οι διαφορές του αθηενίτικου ψωμιού με τα άλλα ψωμιά της Κύπρου είναι: Από το αλεύρι, που χρησιμοποιείται και για το προζύμι και για το ζύμωμα, αφαιρούνται μόνο τα χοντρά πίτουρα. Προέρχεται από σιτάρι άριστης ποιότητας, όπου είναι και πιο γλυκό. Παραδοσιακά το σιτάρι καλλιεργούσαν στην Αθηένου, την Πάφο και την Κυπερούντα. Επίσης, το μέγεθος και ο όγκος του ψωμιού είναι πιο μεγάλος από τα άλλα ψωμιά που παράγονται στην Κύπρο.
Το αθηενίτικο ψωμί εμπορευματοποιήθηκε από Αθηενίτες παραγωγούς. Ο πρώτος φούρνος επί εμπορικής βάσεως λειτούργησε γύρω στο 1926 από τον Ιωάννη Λύτρα. Δεύτερος φούρνος άνοιξε το 1931. Τέλη της δεκαετίας του 1940 άνοιξαν οι πρώτοι μεγάλοι φούρνοι των οικογενειών Χατζηχριστόφη και Χαηλή. Ακολούθησαν οι υπόλοιποι, όπως των Λαδά (1964), Καζάζη (1973) και Ζορπά (1975), ο οποίος σήμερα αποτελεί τη μεγαλύτερη αρτοβιομηχανία στην Κύπρο.
Πριν από την τουρκική εισβολή, η παραγωγή του ψωμιού στην Αθηένου, όπως και σε άλλες περιοχές της Κύπρου, αποτελούσε κοινωνικό φαινόμενο, άμεσα συνδεδεμένο με τις εθιμικές πρακτικές του τόπου. Όλες οι νοικοκυρές έφτιαχναν τα ψωμιά στο σπίτι τους, όσα χρειαζόταν να καταναλώσει η κάθε οικογένεια σε μία εβδομάδα. Ήταν μια παράδοση που συνεχιζόταν από γενιά σε γενιά. Μητέρα με κόρη και γειτόνισσες μεταξύ τους βοηθούσαν η μια την άλλη. Χρησιμοποιούσαν το δικό τους σιτάρι και μόνο όσες δεν είχαν, δηλαδή ο σύζυγος ή ο πατέρας δεν ήταν γεωργός, αγόραζαν.
Εν έσιει σαν το ψωμί που ννα το ζυμώσεις, να το κάμεις με τα σιέρκα τα δικά σου, Μαρούλλα Τζιακούρη, 2017.
Οι φωτογραφίες προέρχονται από τα αρχεία της Χρυστάλλας Πατσαλή και του Κυριάκου Χατζηγιαννακού.
Το πανηγύρι του Αγίου Φωκά στην Αθηένου
Ο Δήμος Αθηένου και η Εκκλησιαστική Επιτροπή τελούν κάθε χρόνο στις 21 και 22 Σεπτεμβρίου το πανηγύρι του Αγίου Ιερομάρτυρος Φωκά, Επισκόπου Σινώπης και Πολιούχου Αγίου της κωμόπολης Αθηένου, από το έτος 1887, όπου εγκαινιάστηκε η εκκλησία η αφιερωμένη στον Άγιο. Το πανηγύρι περιλαμβάνει:
- Τις Αρχιερατικές Θείες Λειτουργίες στην εκκλησία, στις οποίες συμμετέχουν ιερείς, Έφεδροι Καταδρομείς, το 68ο Σύστημα Προσκόπων Αθηένου, η Φιλαρμονική της Αστυνομίας και πλήθος κόσμου.
- Την πώληση προϊόντων στο δρόμο έξω από την εκκλησία και κυρίως σε άλλο κεντρικό δρόμο της Αθηένου (Λεωφόρος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄), στην οποία συμμετέχουν πωλητές και καλλιτέχνες από την Αθηένου και άλλα μέρη της Κύπρου.
- Τις πολιτιστικές εκδηλώσεις από τους Πολιτιστικούς Ομίλους και άλλους Συλλόγους της Αθηένου.
Στις εκδηλώσεις συμμετέχουν οι κάτοικοι της Αθηένου, εκατοντάδες ετεροδημότες και απόδημοι, καθώς και πλήθος κόσμου από άλλες περιοχές της Κύπρου. Η 22α Σεπτεμβρίου αποτελεί για την Αθηένου τοπική αργία. Το πανηγύρι αποτελεί για τους Αθηενίτες την ευκαιρία συναναστροφής με προσφιλή άτομα, πριν την έναρξη της φθινοπωρινής – χειμερινής περιόδου.
Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, η εκκλησία του Αγίου Φωκά κτίστηκε στο σημείο όπου υπήρχε ένα κτιστό προσκυνητάρι προς τιμήν του Αγίου, ίσως και παλαιότερος μικρός ναός. Όπως μαρτυρούν μαρμάρινες εντοιχισμένες πλάκες, οι εργασίες οικοδόμησης της εκκλησίας κράτησαν για επτά έτη και πραγματοποιήθηκαν με ζήλο από τους κατοίκους. Με το πέρασμα των χρόνων ακολούθησαν προσθήκες και βελτιωτικές εργασίες στην εκκλησία. Το καμπαναριό που υπάρχει σήμερα, ανεγέρθηκε τη δεκαετία 1960, καθώς το αρχικό κρίθηκε επικίνδυνο και κατεδαφίστηκε. Άλλη αλλαγή ήταν η αφαίρεση των εξωτερικών και εσωτερικών σουβάδων των τοίχων το 2001, φανερώνοντας έτσι την ομορφιά της φυσικής πέτρας.
Η εκκλησία του Αγίου Φωκά στην Αθηένου σήμερα είναι η μοναδική στην Κύπρο. Εξωκλήσι υπήρχε πριν το 1974 και την τουρκική εισβολή, σε τοποθεσία γνωστή ως Άγιος Φωκάς, μεταξύ Λευκονοίκου και Τρικώμου.
Υπάρχουν πολλές εκδοχές σχετικά με το πώς η μνήμη του Αγίου μεταφέρθηκε και τιμάται στην Αθηένου. Μία από αυτές αναφέρει ότι μεταφέρθηκε από προσκυνητές Αθηενίτες που είχαν επισκεφθεί τους Άγιους Τόπους και είχαν ακούσει από πιστούς να μιλούν για τους τοπικούς θαυματουργούς αγίους και τον Άγιο Φωκά. Έτσι επισκέφτηκαν τη Σινώπη, τον τάφο και την εκκλησία του Αγίου και μετέφεραν τη μνήμη του στην Αθηένου. Άλλη εκδοχή αναφέρει ότι πιθανό οι Αθηενίτες αγωγιάτες, επάγγελμα το οποίο ανθούσε στην Αθηένου κατά την Τουρκοκρατία, αναζητώντας προστάτη άγιο, τον βρήκαν στο πρόσωπο του Αγίου Φωκά. Ο Άγιος ήταν ο προστάτης των θαλασσινών πριν τον Άγιο Νικόλαο. Υπάρχει όμως και η αξίωση για τοπικό Άγιο Φωκά, ο οποίος με την πάροδο του χρόνου λησμονήθηκε. Η εκκλησία που κτίστηκε αργότερα, λόγω της παράδοσης, αφιερώθηκε στον πιο γνωστό Άγιο Φωκά Επίσκοπο Σινώπης.
Το 2002 η Ιερά Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους παραχώρησε τεμάχιο από τη δεξιά χείρα του Αγίου Φωκά. Από εκείνη τη χρονιά, η λιτάνευση της εικόνας και του λειψάνου πραγματοποιείται στους δρόμους της Αθηένου, περνώντας από τις τέσσερις εκκλησίες της κωμόπολης (Αγίου Φωκά, Αγίου Γεωργίου και τις δύο εκκλησίες της Παναγίας Χρυσελεούσας).
Οι κάτοικοι και ιδιαίτερα όσων οι οικίες τους βρίσκονται στους δρόμους, όπου γίνεται η λιτάνευση της εικόνας, φωταγωγούν και σημαιοστολίζουν τα σπίτια τους. Από πολλά σπίτια βγαίνουν οι γυναίκες θυμιατίζοντας.
Μέχρι σήμερα έχουν δημοσιευθεί δύο εκδόσεις για τον Άγιο Φωκά, την εκκλησία του στην Αθηένου και τις Ακολουθίες προς τιμήν του:
2001 – «Ο Άγιος Φωκάς και ο Ιερός Ναός του στην Αθηαίνου» από τον Παπαχρυσόστομο Γεωργίου
2012 – «Τριμυθούντια Αγιολογικά 1. Άγιος Φωκάς Αθηαίνου» της Μητρόπολης Τριμυθούντος, με συγγραφέα τον Ανδρέα Ζαχαρίου.
Οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο της Χρυστάλλας Πατσαλή.
Αθηενίτικο λοκούμι του γάμου
Το Αθηενίτικο Λοκούμι του γάμου είναι το πασπαλισμένο με ζάχαρη άχνη κέρασμα, το οποίο σήμερα συναντούμε σε δύο σχήματα, στρογγυλό, όσο η παλάμη του χεριού ή μακρουλό. Το παραδοσιακό σχήμα του λοκουμιού ήταν πάντα το μακρουλό. Προσφέρεται στους γάμους, όταν ο κόσμος χαιρετά και εύχεται στο νιόπαντρο ζευγάρι, τυλιγμένο σε άσπρο ή άλλο χρώμα γυαλιστερό ή ματ χαρτί.
Η παραγωγή του Αθηενίτικου Λοκουμιού και η διάθεσή του στους γάμους συναντάται στον 20όν αιώνα στην Αθηένου. Οι κοπέλες – γιαγιάδες, μαμάδες, θείες και νεαρές – μαζεύονταν στα σπίτια για την ετοιμασία του, αποτελώντας ένα από τα παραδοσιακά έθιμα του γάμου. Σύμφωνα με μαρτυρίες, ήταν η χαρά τους να καλεστούν, για να συμμετέχουν στην παρασκευή τους. Κατά τις ώρες που διαρκούσε το ζύμωμα, το ψήσιμο στους φούρνους και το ζαχάρωμα, οι γυναίκες κουβέντιαζαν, έκαναν αστεία και τραγουδούσαν το τραγούδι του γάμου.
Λοκούμια έφτιαχναν επίσης και σε άλλες εορταστικές περιόδους του χρόνου. Για παράδειγμα, κάποιες γυναίκες έφτιαχναν λοκούμια και γλυσταρκές και έβαζαν στο καλάθι του ιερέα όταν «καλάντιζε», ράντιζε δηλαδή με αγιασμό τα σπίτια σε μεγάλες θρησκευτικές γιορτές.
Αργότερα, γυναίκες της Αθηένου, όπως η Μαρία Μαλλουρή, συνέχισαν να τα παρασκευάζουν και να τα πωλούν, ενώ το περίφημο ζαχαροπλαστείο Λούνα Ρόζα, το οποίο άνοιξε τη δεκαετία του 1960 στη σημερινή λεωφόρο Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ στην Αθηένου, διέθετε το λοκούμι και στους θαμώνες, μαζί με τα υπόλοιπα γλυκά.
Τα υλικά που παραδοσιακά χρησιμοποιούσαν ήταν: αλεύρι από ντόπιο σιτάρι, σιμιγδάλι χοντρό, σόδα, χοιρινό λίπος γνωστό ως «μίλλα του σιοίρου», ζουμί από ξύλα κανέλας, ροδόσταγμα, κονιάκ, αμύγδαλα ανακατεμένα με κανέλα, ζάχαρη και λίγη βανίλια.
Η διαδικασία παρασκευής τους ήταν η εξής: η προετοιμασία ξεκινούσε από το προηγούμενο βράδυ, όπου ζύμωναν τα υλικά μέσα στις «βούρνες» (γούρνες), δηλαδή το αλεύρι, το σιμιγδάλι, τη «μίλλα του σιοίρου», τη σόδα, το κονιάκ και το ροδόσταγμα. Την επόμενη μέρα τα ζύμωναν ξανά, προσθέτοντας κανελόνερο (ζουμί από ξύλα κανέλας). Με τα χέρια τα έπλαθαν και έδιναν στο κάθε κομμάτι ζύμης μακρουλό σχήμα. Στη μέση σχημάτιζαν ένα βαθούλωμα, το οποίο γέμιζαν με κούννες αμυγδάλου από την Αθηένου, τις οποίες έκοβαν από πριν με το μαχαίρι, τις «κασιάνιζαν» και τις ανακάτευαν με κανέλα. Ακολούθως έκλειναν το βαθούλωμα, τοποθετούσαν τα λοκούμια σε ταψιά και τα έψηναν στους πλινθόκτιστους φούρνους. Όταν τελείωνε το ψήσιμο, τα άφηναν να κρυώσουν. Έπειτα, τα βουτούσαν στο ανθόνερο και τα πασπάλιζαν με ζάχαρη άχνη, ανακατεμένη με βανίλια. Ακολουθούσε και δεύτερο ζαχάρωμα. Όταν τέλειωναν, τα τύλιγαν ένα – ένα με μεγάλες κόλλες, συνήθως χρώμα ζαχαρί, τις οποίες έκοβαν σε μικρότερα κομμάτια.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια αύξηση στις βιοτεχνίες και τα ζαχαροπλαστεία της Αθηένου που ασχολούνται με την παρασκευή του. Μερικά από αυτά είναι: Ζαχαροπλαστείο Warrawong, Ζαχαροσκευάσματα Λαδάς, Παραδοσιακές Γεύσεις Αλεξία Μαμμούς, Φούρνοι Ζορπά, Αρτοποιία Σεργίου, Γλυκές Γεύσεις Καίτη Ττόουλου, Φρόσω Αντρέου, Evanthia Creations κλπ. Μερικά από αυτά κάνουν πωλήσεις και στο εξωτερικό.
Σήμερα το Αθηενίτικο Λουκούμι του γάμου παρασκευάζεται με τα ίδια αγνά υλικά. Τα μόνα υλικά που δεν χρησιμοποιούνται είναι το χοιρινό λίπος και η σόδα, τα οποία αντικαταστάθηκαν από τον φυτικό βούτυρο και το «μπέικιν πάουτερ». Έτσι το Αθηενίτικο Λοκούμι του γάμου αποτελεί ένα γλυκό, το οποίο καταναλώνεται και σε περιόδους νηστειών. Επίσης, ανάλογα με τις προτιμήσεις των μελλοντικών νεονύμφων, για τη γέμιση του Αθηενίτικου Λοκουμιού χρησιμοποιείται και χαλεπιανό ή ανάμεικτο αμύγδαλο και χαλεπιανό.
Οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο της Χρυστάλλας Πατσαλή.
